HAZIRLAYAN: ONUR METİN
Gazete Emek- Dünyada her yıl sigara nedeniyle erken ölen insan sayısı 8 milyonun üzerinde. Başka bir deyişle, dünya genelinde her 7 ölümden 1’inin nedeni sigara. Bazı ülkelerde bu sayı her 5 ölümden birine yükselmiş durumda (Çin, Danimarka, Hollanda, Yunanistan, Bosna Hersek ve Grönland). Daha kötüsü ise ölmeyip sigara içmeye devam edenler: Dünyada yüz milyonlarca insan sigara nedeniyle oldukça sağlıksız olarak yaşıyor. Devletler ekonomik yollarla bu alışkanlıklardan uzaklaştırmak istese de, Türkiye’de tüketilen sigara sayısı artıyor.
Sigara içmek, hem içenler için hem de içmeyen ve sigara karşıtı olan birçok insan için oldukça tanıdık bir alışkanlık. Bu haber, sigara içmenin etkisinin ne kadar fazla ve bu alışkanlığın ne kadar öldürücü olduğunu verilerle göstermeyi amaçlıyor.
ERKEKLERİN SİGARA KULLANMA ORANI KADINLARIN 5 KATI
DSÖ’nün raporuna göre, dünyadaki insanların %19.9’u sigara içiyor. Erkeklerde bu oran %33,7 iken, kadınlarda sigara içme oranı %6,2. Erkeklerin sigara içme oranı kadınların sigara içme oranının 5 katından daha fazla.
TÜRKİYE’DE YILDA SİGARANIN 49 BİN TONU ÇÖPE ATILIYOR
Başka kurumların hazırladığı raporlarda iki cinsiyet için de sigara içme oranları biraz daha yüksek. (Tobacco Atlas 20161’ya göre Erkeklerde %41.4, Kadınlarda %16, Çocuklarda *10-14 yaş* %3.7). Tobacco Atlas raporuna göre, 2016’da Türkiye’de ölen erkeklerin yüzde 26.06’sı, kadınların yüzde 7.58’i sigaradan kaynaklı öldü. Bu oran, sadece Türkiye’de haftada ortalama 1016 erkek ve 237 kadının -her hafta toplam 1253 kişinin- sadece sigara nedeniyle ölmesi demek. Bu da yılda yaklaşık 65.000 kişinin ölmesi anlamına geliyor. Bir karşılaştırma yapmak için; koronavirüsten dolayı ölen sayısı ise salgının devam ettiği son 1.5 yılda, şu an ölüm sayısı 52 bin seviyesine gelmiş durumda. Yani sigara, koronavirüsten daha öldürücü ancak sigaranın etkilerinden de kendisinden de uzaklaşmak mümkün.
Dünya çapında çok yaygın bir atık olan sigara izmaritleri, her yerde büyük bir çöp yığını anlamına geliyor. Türkiye’de her yıl 49.708 ton izmarit ve paketin zehirli bir çöp yığını olarak dolaştığı tahmin ediliyor. (Tobacco Atlas)
HER YIL 8.2 MİLYON KİŞİ ÖLÜYOR
Dünyada her yıl sigara kullanımı nedeniyle hayatını kaybeden insan sayısı 8.2 milyon. Doğrudan sigara kullanımı nedeniyle her yıl yaklaşık 7 milyon ölüm yaşanırken, 1,2 milyon kişi ise sigara kullanmayan ancak pasif içicilikle sigaraya maruz kalan yetişkin insanlar ve çocuklar. Her yıl pasif olarak sigaranın dumanına maruz kalan çocukların yaklaşık 65 bininin solunum yollarında meydana gelen rahatsızlıklara dayanamayarak öldüğü biliniyor. Dünyada 30 yaş ve üstü ölümlerin yüzde 12’si sigaradan kaynaklı.
TÜRKİYE SİGARA İÇME ORANINDA BİRÇOK ÜLKEYİ GERİDE BIRAKIYOR
Tütün ürünleri ve sigara, Türkiye’nin sağlığına ve milli servetine zarar veriyor. Tütün kullanımı karşısında duyulan rehavet, Türkiye'deki tütün endüstrisini büyütürken, tütün ölümlerinin her yıl artmasına neden oluyor. Türkiye’de her yıl on binlerce kişi, tütün ürünlerinin neden olduğu hastalıklardan dolayı ölüyor. Buna rağmen, 185.000+ çocuk (10-14 yaş arası) ve 1.700.000 yetişkin (15+ yaş) her gün tütün kullanmaya devam ediyor (Tobacco Atlas Türkiye).
Sigaranın Türkiye için ekonomik anlamı, tam 41.494 milyon lira. Bu sağlık giderlerini ve erken ölüm, hastalık, sakatlık nedeniyle üretimin düşmesini de kapsıyor (Tobacco Atlas). Dünyadaki 1.3 milyar tütün/sigara kullanıcısının yüzde 80’inden fazlası düşük ve orta gelirli ülkelerde yaşıyorlar2. Öte yandan, tütün kullanımı, hane halkı harcamalarını beslenme ve barınma gibi temel ihtiyaçlardan tütüne yönlendirerek yoksulluğa da katkıda bulunan bir pozisyonda. Türkiye’de ortalama bir maaşın %11’i, popüler sigara markalarından birinden her gün 1 paket içen birinin sigara masrafına gidiyor.
Sadece 2016 yılında, dünyanın en büyük 6 tütün şirketinin geliri, 346 milyar ABD dolarının üzerinde. Başka bir deyişle, Türkiye Gayri Safi Milli Gelirinin, %40’ına eşit.
2014 yılında Türkiye'de 74.696 ton tütün üretildi ve tarım arazilerinin %0,26'sı tütün ekimine ayrılmış durumda. 2016’da Türkiye’de üretilen sigara sayısı ise 159,91 milyar adet.
Türkiye’de sigara kullanımı halka açık birçok yerde yasak olmasına rağmen, bu yasak farklı durumlarda delinebilir durumda. Sağlık kurumları, eğitim kurumları, üniversiteler, kamu binaları, kapalı ofisler, restoranlar, publar ve barlar, toplu taşıma araçları yasak kapsamında. Ancak özellikle halkın kullanmadığı kurumlarda ya da alanlarda sık sık bu yasaklar deliniyor.
TÜTÜNE MARUZ KALMANIN GÜVENLİ DÜZEYİ YOK
Dünya Sağlık Örgütü, tütüne maruz kalmanın her türünün sağlığa kalıcı olarak zarar verdiğini kabul etmiş durumda. Sigara en yaygın biçimi olsa da, tütün ürünleri karşımıza nargile tütünü, çeşitli dumansız tütün ürünleri, purolar, sigarillolar, sarma tütünler, pipo tütünleri olarak da çıkabiliyor. Dumansız tütünler, kullanımının bağımlılık yapması dışında, etkileri ile oldukça zararlı. DSÖ’ye göre, bu tütünler baş, boyun, boğaz, yemek borusu ve ağız boşluğu (ağız, dil, dudak ve diş eti kanseri dahil) kanserlerinin yanı sıra çeşitli diş hastalıkları riskini artırıyor.
DÜNYADA DURUM NE?
Dünyada en yoğun sigara içilen bölgenin Avrupa olduğu görülüyor (DSÖ-2018 raporuna göre yüzde 29,4). Bu bölgede erkeklerde sigara içme oranı yüzde 38,4; kadınlarda ise bu oran 20.7. Türkiye’de ise genel sigara içme oranı yüzde 27,6. Türkiye’de erkeklerde bu oran yüzde 41,1 ve kadınlarda yüzde 14,1 olarak görülüyor. Batı Pasifik, Doğu Akdeniz, Güneydoğu Asya, Amerika ve Afrika ise Avrupa’yı izliyor.
Dünya Sağlık Örgütü, sigarayı bıraktıktan sonra 10 yıl sonra akciğer kanserine yakalanma olasılığının, sigara içenlere oranla yarıya düştüğüne dikkat çekiyor.
TERÖRİZMDEN DAHA ÇOK ÖLÜM
Sigara öncelikle, kalp hastalıkları ve kanserler yoluyla erken ölümlere katkıda bulunuyor. Dünya çapında, kanserden kaynaklı her beş ölümün birinden fazlası sigara yüzünden. Tütün nedeniyle gerçekleşen ölümlerin sayıları, terörizm nedeniyle her yıl ölen insandan daha fazla 3.
Özellikle, yüksek gelirli ülkelerde sigara içmek, önlenebilir hastalıkların ve ölümlerin en önemli nedeni olarak görülebilir. Erkeklerin kadınlara göre daha fazla sigara bağımlısı olduğu görülüyor. Dünya genelinde sigara bağımlılarının 4’te 3’ü erkekken, 4’te 1’i ise kadın.
Sigaranın etkisi ise her şeyden önce bireysel olarak da yıkıcı olması. Bırakmak için ilk yapmak gereken şey ise kendinizi ikna etmek. Sigarayı bırakmak için biraz motivasyona ihtiyacınız varsa, düzenli sigara içenlerin yaşam beklentisinin, içmeyenlere göre yaklaşık 10 yıl daha düşük olduğunu düşünerek başlayabilirsiniz 4.
Sigara kullanımı, bireysel yıkıcılığına ek olarak, toplu olarak da yıkıcı bir faaliyet. Son 30 yılda 200 milyondan fazla kişinin ölüm sebebi sigara oldu 5.
Epidemiyologlar Prabhat Jha ve Richard Peto, “Mevcut sigara içme alışkanlıkları devam ederse, tütün bu yüzyılda yaklaşık 1 milyar insanı öldürecek”6 diye tahmin ediyor. Bunu engellemek ise insanların elinde.
HER ÖLEN 1 KİŞİ YANINDA 30 KİŞİ DE CİDDİ HASTALIKLARLA BOĞUŞUYOR
Sigara nedeniyle ölen her kişi için en az 30 kişi sigaraya bağlı ciddi bir hastalıkla yaşıyor. Sigara içmek kansere, kalp hastalığına, felce, akciğer hastalıklarına, diyabete ve amfizem ve kronik bronşit içeren kronik obstrüktif akciğer hastalığına (KOAH) neden oluyor.
Sigara içmek ayrıca tüberküloz, bazı göz hastalıkları ve romatoid artrit dahil olmak üzere bağışıklık sistemi sorunları riskini artırıyor. Erkeklerde iktidarsızlık olarak da bilinen erektil disfonksiyonun bilinen bir nedeni de sigara kullanımı. En önemli etkisi ise, önlenebilir ölümlerin önde gelen nedeni olması.
Tüm dünyada sigara içme düzeni değişmezse, 2030 yılına kadar her yıl ortalama 8 milyondan fazla insan tütün kullanımına bağlı hastalıklardan ölmeye devam edecek.
SİGARANIN ZARARLI OLDUĞU NASIL ANLAŞILDI?
Milyonlarca ölümü önlemek için en temel çalışma çoktan yapıldı. “İstatistikçilerin çalışmaları sayesinde” sigaranın bugün öldürdüğünü biliyoruz.
Bugün sigaranın insanları öldürdüğünü veya içenlerin ömrünü kısalttığını hepimiz biliyoruz. Bu gerçek bugün o kadar yaygın olarak biliniyor ki, geçen yüzyılın ortalarına kadar kimsenin bundan haberdar olmadığını hayal etmek bile zor.
İngiliz epidemiyologlar Richard Doll ve Austin Bradford Hill, 1940'ların sonlarında sigara ve ölüm arasında bir bağlantıdan şüphelenmeye başladılar, ancak önce kendilerini, sonra diğer sağlık profesyonellerini ve son olarak da halkı ikna etmeleri çok uzun zaman aldı. ABD Askeri Sağlık Dairesi Başkanlığı’nın 1964'teki ilk “Sigara ve Sağlık” raporu, sigara içmenin akciğer kanseri ve kalp hastalığı dahil olmak üzere sağlığa zararlı etkilerinin birçok insan tarafından bilinmesini sağlayan dönüm noktası olarak görülüyor. Diğer bazı öncüler kanıtlarını 1930'ların sonlarında sunmuşlardı, ancak bir fikir birliği ancak çok sonra kurulabildi.
İSTATİSTİKLER YALAN MI SÖYLÜYOR?
En önemli gerçeklerin çoğu, bu gerçeklerden etkilenenler tarafından bile görülemez. Çoğu zaman dünyanızın gerçekte nasıl göründüğünü görmek için istatistiklere ihtiyaç duyarsınız.
İstatistikçilerin çalışmaları hakkında iyi düşünmeyen insanlar, bazen istatistiklerin gözümüzün önündeki gerçeği görme ve anlama konusunda yetersiz olduğu fikrine kapılırlar. Sigara içmenin etkisi, bunun tam tersinin doğru olduğu açık bir örnektir: onlarca yıldır sigara içenler, alışkanlıklarının onları zehirlemek ve sonunda onları öldürmek olduğu gerçeğine tamamen kapalıdır. Sigara içmenin kansere ve kalp hastalığına neden olduğu gerçeği ancak dikkatli istatistiksel analizlerle görülebilir.
Sigara içmek 20. yüzyılın büyük bir sorunuydu. Yüzyılın başında kullanımı çok daha nadirdi, ancak birkaç on yıl sonra giderek daha yaygın hale geldi. 1960'lara gelindiğinde son derece yaygındı: Ortalama olarak, bir Amerikalı yetişkin her gün 10'dan fazla sigara tüketiyordu.
Sigara içmeyi akciğer kanseri ölümlerindeki artışın başlıca nedeni olarak tanımlayan istatistiksel çalışma, savaş sonrası dönemlerde başladı ve ABD Askeri Sağlık Dairesi Başkanlığı 1964 raporunda doruğa ulaştı. Bu rapor, sigaranın ne kadar ölümcül olduğunu kamuoyuna açıkladığı için sigaranın tarihinde bir dönüm noktası olarak görülmektedir. İnsanlar sigaranın öldürdüğünü öğrendiklerinde, harekete geçmeye ve sigarayı bırakmaya başladılar. ABD’de bu tarihten itibaren sigara satışları 3’te 1’ine düştü, ancak yoksul ülkelerde durum daha farklı.
Bugün, hiçbir genç şehiriçi ve şehirler arası otobüslerde sigara içilebileceğini bile düşünmez, ancak ben çocukluğumun ilk yıllarında Ankara’da şehir içi otobüslerde bile sigara içildiğini hatırlıyorum.
KÜRESEL BAKIŞ: SİGARA İÇEN ORANI AZALIYOR
İlk başlarda daha fakir ülkelerdeki insanlar, daha zengin ülkelerdeki insanların yolunu takip etmiş gibi görünüyordu. Özellikle daha dar gelirli olan insanlar zenginleştikçe daha çok sigara içmeye başladılar.
Ancak son zamanlarda bu durum, çizgi grafiğin gösterdiği gibi değişti: zengin ve fakir ülkelerde sigara içen insanların oranı düşüyor. Dünya Bankası’nın verilerine göre, Orta Doğu’da %18 olan oran artarken, Türkiye’de birçok ülkede olduğu gibi içilen sigara miktarında bir azalma var. Yine de oran, birçok ülkeden daha yüksek.
Türkiye’de 1990’da her 100.000 ölüm içinde 181.7 kişi sigaradan kaynaklı ölürken, 2017’de bu sayı 89,08 ölüme kadar düştü. Gerçekten de birçok ülkede 1990’dan beri sigaradan dolayı ölme oranında düşüş görülüyor. Özbekistan, Azerbaycan, Kuzey Kore, Gürcistan gibi birkaç ülke ise 2017’de ölüm sayısını arttıran sınırlı sayıdaki ülkelerden. Ancak, bir de sigara üreticilerinin son birkaç on yıldır deneyimlerinden, ölü insanlardan para kazanamadıklarını, bu yüzden öldürmeyip içirmeye devam etmeye niyetli olduklarını da söylemek şart.
DEVLET NASIL BİR POLİTİKA İZLİYOR?
Sigara içmenin azalması ise hem küresel hem de ulusal sağlık kampanyaları yapılıyor. Ancak öte yandan, maddi olarak daha az harcamak istemek nedeniyle sigarayı paket olarak satın almak yerine tütün sarıp onu içme alışkanlığı edinen bir kitle de var.
Gelişmekte olan bir ülkede %10’luk bir fiyat artışı, gençlerde %12’lik bir azalma sağlıyor. Ancak elbetteki bu oranlar ülkenin gelir durumuna göre de değişiyor.
Ayrıca sigara vergilerine bağlı olarak şekillenen sigara fiyatları sigara içme sıklığına etki etmekte. Hükümet sigaraları ağır bir şekilde vergilendirerek sigaraları daha pahalı hale getirdi. Fiyatı artırmak, sigaranın satın alınabilirliğini azaltmak, sigarayı azaltmanın ve halk sağlığını artırmanın en önemli ve uygun maliyetli yollarından biri olarak görülse de, alternatif yolların açık olması nedeniyle tam başarıya ulaşamadı.
TÜRKİYE’DE VERGİ YÜZDE 82-89 ARASI
Türkiye, devlet olarak, sigara yasağı konusunda Dünya Sağlık Örgütü'nün ekonomik önerilerinin büyük kısmını yerine getiriyor.
Dünya Sağlık Örgütü sigara fiyatlarının yüzde 75'inin nispi vergiden oluşmasını tavsiye ediyor. Türkiye'de nispi vergi oranı yüzde 65. Ancak Türkiye'de sigaranın üzerine eklenen KDV gibi vergiler sonucunda satış fiyatlarının yüzde 82 ile 89 arasındaki miktarı vergiyi oluşturuyor.
Tütün perakende satış fiyatının vergi oranı, 2007-2014Dünya Sağlık Örgütü, Küresel Sağlık Gözlemevi
Grafiğe göre, Türkiye 2007'de %51-75 arası vergi alırken, 2010 sonrası alınan vergi oranı %75'ten daha fazla.
Türkiye, sigaraya karşı en başarılı uyarı yöntemlerinden biri olarak bilinen, “pakette fotoğraflı uyarı”yı kullanan ülkeler arasında. Tayland’da sigaraya karşı aynı yöntem kullanılıyor, ancak uyarının paketteki oranı yüzde 85.
SİGARA PAKETLERİNDEKİ UYARI MESAJLARI
Türkiye’de Tütün Mamulleri ve Alkol Dairesince tütün mamulleri paketlerinde uygulanacak resimli sağlık uyarıları, genel uyarılar ve bilgi mesajları belirleniyor.
Sigara paketleri üzerinde, "Sigara içmek öldürür-hemen bırakın", sigara dışındaki içimlik tütün mamullerinde ise "Tütün içmek öldürür-hemen bırakın" genel uyarıları yer alıyor.
Paketlerde, bilgi mesajı olarak "Tütün dumanı, kansere yol açtığı bilinen 70'ten fazla madde içerir" bilgi mesajı da bulunuyor. Paketler için belirlenen 14 ayrı resimli sağlık uyarısındaki ifadelerden bazıları şöyle:
"Sigara içiyorsanız çocuğunuzun da sigara içme ihtimali iki kat fazladır. Yaşam boyu sigara içenlerde erken ölümlerin yarısı sigara içmekten kaynaklanmaktadır."
"Sigara içmek kan akışını yavaşlatır ve cinsel iktidarsızlığa neden olur."
"Sigara kullanımı gebelikte erken doğuma yol açarak bu bebeklerdeki ölüm, hastalık ve engellilik riskini artırır."
"Sigara kullanımı her aldığınız nefesi zorlaştıran kronik bronşite neden olmaktadır."
"Sigara en büyük inme nedenidir."
"Sigara dumanında benzen, nitrozamin, formaldehit ve hidrojensiyanit gibi kanser yapıcı maddeler bulunur."
"Sigara içmek ayakta kangrene neden olur."
"Sigara içenler genç yaşta ölür."
TÜTÜN REKLAMLARI YERLİ MEDYADA YASAKLI
Tütün ürünleri reklamları, dünyada medyada çeşitli oranlarda yasaklı olsa da, hala serbest olan ülkeler de var. ABD, Meksika, Venezuela, Peru, Paraguay, Suudi Arabistan, Nijerya, Angola, Zimbabwe, Zambiya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Endonezya ve Japonya’da 2014 yılı itibariyle reklamlara bir engel yok.
Türkiye, Rusya, İspanya, İran, Libya, Çad, Kenya, Yemen, Kolombiya, Nepal ve Brezilya’da ise aynı yıl itibariyle bütüncül bir tütün ürünleri reklamları yasağı var.
Birçok ülke ayrıca sigara içenlere sigarayı bırakmalarına yardımcı olmak için halka açık destek teklif etti. 2014’de Kanada, ABD, Meksika, Brezilya, Arjantin, Avustralya, İran; Avrupa’da Birleşik Krallık, İrlanda, Hollanda, Danimarka ve Türkiye’de sigarayı bıraktırmak için tüm maliyetleri karşılanan sigara bıraktırma desteklerinin verildiği ülkeler.
KAÇAK SİGARAYLA MÜCADELE
Tüm dünyada ticari kaçakçılık alanında en öne çıkan sektör tütün ürünleri sektörü olarak görülebilir. Bu sektörde kaçak üretimin fazlalığının nedeni, sigaraya uygulanan vergi oranlarının yüksek olması, ayrıca tüketiminin çok hızlı olmasıdır.
Ticaret Bakanlığı tarafından açıklanmış, “yıllara göre sigara yakalamaları” sayıları şöyle:
Buna göre, Türkiye’de 2019 ve 2020 yıllarında ortalama 250 milyon TL’nin sadece tütün ürünleri kaçakçılığından kaynaklı olarak kaybedildiğinin anlaşıldığı görülebilir.
TÜRKİYE’DE SOMUT DURUM NE?
Sigara, önümüzdeki yıllarda da dünyanın en büyük sağlık sorunlarından biri olmaya devam edecek. Uzun bir düşüşten sonra bile, dünyadaki yaklaşık beş yetişkinden biri sigara içiyor ve sigara içmeyi azaltmanın ölüm oranında bir azalmaya dönüşmesi onlarca yıl alıyor.
Bir bağımlılığın üstesinden gelmek zor, ancak bunu başarmanın faydaları da oldukça fazla. Araştırmalar, 40 yaşına kadar sigarayı bırakanların yüksek ölüm riskine daha az maruz kaldığını gösteriyor; ancak cebinizdeki paketi ne kadar çabuk atarsanız sizin için o kadar iyi.
Sigara içmenin lehine olan argüman, birçok insanın bundan zevk almasıdır; bu elbette önemli bir argüman. Ama bunu haklı çıkarmak için bundan çok zevk almanız gerektiğini kendinize açıkça belirtmelisiniz. Öte yandan, öldüklerinde hala sigara içenlerin yaklaşık üçte ikisi sigara nedeniyle öldü. Oysaki, sigara bağımlılığının asıl sebebi, vücudunuzun bu maddeyi istemesi, sizin iradeniz değil!
* Bu haber Medya Araştırmaları Derneği'nin ICFJ (International Center for Journalists-Uluslararası Gazeteciler Merkezi) işbirliğiyle yürüttüğü "Yeni Nesil Araştırmacı Gazetecilik Eğitimleri Projesi" kapsamında hazırlanmıştır.
1 https://tobaccoatlas.org/country/turkey/
2 https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tobacco
3Sigara kaynaklı ölüm sayısı yıllık olarak 8.7 milyon kişi. (Günlük sayı 23.836). Terörden ölüm sayısı ise günlük 21.000 civarı.
4 Banks et al (2015): “Sigara içenler içmeyenlere göre 10 yıl daha önce ölüyor.”
Banks, E., Joshy, G., Weber, M.F. et al. (2015) – Tobacco smoking and all-cause mortality in a large Australian cohort study: findings from a mature epidemic with current low smoking prevalence. BMC Med 13, 38 (2015). https://doi.org/10.1186/s12916-015-0281-z
Pirie et al (2013) yaklaşık 11 yıl hayat kaybından bahsediyor
Pirie K, Peto R, Reeves GK, Green J, Beral V, Million Women Study Collaborators (2013) – The 21st century hazards of smoking and benefits of stopping: a prospective study of one million women in the UK. Lancet. 2013;381:133–41.
5 Reitsma et al. (2021) – Spatial, temporal, and demographic patterns in prevalence of smoking tobacco use and attributable disease burden in 204 countries and territories, 1990–2019: A systematic analysis from the Global Burden of Disease Study 2019. In The Lancet, 397(10292), 2337–2360.
6 Prabhat Jha and Richard Peto (2014) – Global Effects of Smoking, of Quitting, and of Taxing Tobacco. N Engl J Med 2014; 370:60-68 DOI: 10.1056/NEJMra1308383
Kaynak: Dokuz8haber
