(1.kısım) … Çünkü hava karardı, barbarlar gelmedi. ve sınır boyundan dönen habercilere göre, barbarlar diye kimseler yokmuş artık. Peki, biz ne yapacağız şimdi barbarlar olmadan? Bir çeşit çözümdü onlar sorunlarımıza. (Constantino KAVAFİS - Barbarları Beklerken ) ‘‘Barbarları beklerken’’ ilk duyduğumda, bir sömürge çocuğuna yabancı olmayan bir bakış gibi algı alanıma giren bu ifadeye, İlk olarak Constantino Kavafis’in şiirinde denk gelmiştim. Şiiri, toplumsal hafızama çok tanıdık gelen bir ses tonuyla okuduğumda bir önceki cümlede yaptığım benzetmenin hüzünlü haklılığı kaplamıştı bedenimi. Daha sonra, John Maxwell Coetzee de Kavafis’ten esinlendiğini belli edercesine alegorik bir anlatımla yazdığı romanına aynı başlığı seçti. Ve yıllar sonra, bir arkadaşın haber vermesiyle kendimi sinema salonunda Ciro Guerra’ nın yönettiği bir film olarak ‘ ‘Barbarları beklerken’’ i izlerken buldum. Bir de bu yazıyı yazarken yaptığım araştırmalarımda Philipp Glass’ın romanı operaya da uyarladığını da öğrendim. Şiirden edebiyata, operadan sinemaya kendine sürekli yer bulan ‘ ‘ barbarları beklerken’’ ifadesi sürekli zihnimin çeperlerine çarpan ve her çarpışta kendi iç dünyamla, içinde bulunduğumuz toplumun dinamikleriyle, ülkenin genel siyasi atmosferiyle ilgili sınır uçlarını parıldatan bir olguya dönüşmüştü bende. Güney Afrikalı yazar Coetze’ nin romanını ele almadan önce Apartheid rejimine değinmek gerekecek çünkü; yazarın bu romanda ülkedeki baskı rejimiyle kendi sanatını icra ederek hesaplaşmaya girdiğini tahmin etmek zor değil ve sonradan kaleme alacağı –özellikle- ‘ ‘Michael K. Yaşamı ve Yaşadığı Dönem’’, ‘‘düşman’’, ‘‘utanç’’gibi kitaplarında Güney Afrika’ nın hikayesini farklı kesimlerinin bakış açısıyla dile getirerek hesaplaşmasını sürdürecektir. Afrika dilinde ‘‘ayrılık’’ anlamına gelen ‘‘Apartheid’’ 1948 de Güney Afrika’ da Ulusal partinin iktidara gelmesiyle başlayıp 1900’lere kadar süren baskıcı rejimin adıdır. Bu rejim tam da adının hakkını verircesine toplumdaki insanları siyah, beyaz diye ve toplumsal rollerine göre ayrıştırarak beyazların üstünlüğü altında siyahileri ötekileştiren, makbul vatandaş alanının dışına iten adeta insansızlaştıran bir dizi uygulamalara yönelmiştir. Ayrımcılığa dayalı faşist rejimin uygulamaları, yasalarla kurumsal bir yapıya bürünmüş, güvenlik birimlerinin ve yargının el ele vermesiyle sürdürülebilir bir hal alarak bir halkın nefes alabileceği tüm alanları yok etmişti. Yaşam alanları birbirinden ayrılmış ve siyahiler, beyazların yaşam alanlarından uzaklaştırılmış, siyahiler ve beyazlar arasında cinsel ilişki ve evlilik yasaklanmış, ders müfredatları siyahilerin sırtına yüklemek istedikleri iş alanlarına göre yapılandırılmış ve tabi ki faşist bir iktidarın yönetimi altında olmazsa olmaz bir takım vahşi uygulamalara; işkencelere, faili meçhullere, yaşam alanlarından sürülmelere, yargısız infazlara sahne olmuştur. Kendi öz yurtlarında garipleştirilen siyahiler bir dizi direniş ve örgütlenme hareketi (siyah bilin hareketi) başlatınca da iktidar ohal ilan ederek siyasetçiler ve direnenler üzerinde baskısında kendi yetki alanını genişletmiştir. Açlık grevleri, bir dizi protestolar ve devletin güvenlik birimlerinin hedef haline gelmesi sonrası ulusak kamuoyunun dikkati buraya yönelince apartheid rejimi geri adım atmak zorunda kalmış. 27 yıllık mahkumiyet hayatından sonra birçoğumuzun kendisini tanıdığını düşündüğüm Nelson Mandela serbest kalıp 1994 seçimlerinde ülkenin ilk siyahi başkanı olunca bir dönem kapanmaya yüz tutmuştur. Coetzee’ nin romanında zaman ve mekanın belirsiz olması işlediği olgu açısından önemli bir yerde duruyor. İktidarların kendi varoluşlarını devam ettirmek için bir ötekiye ihtiyaç duydukları hali hazırda bu öteki yoksa da yarattıklarına dair dünya tarihinde burada sayamayacağımız kadar örnek var. Ötekinin adı sürekli değişmektedir; barbar, yerli, eşkıya, terörist, kadın. İktidarın da adı ve biçimi sürekli değişmektedir ama yapısal olarak hep benzer özellikler gösterir yani ötekinin aksine iktidar; erkeği, meşru ve makbul olanı bir diğer deyişle hukuki bir kişiliği olanı, rasyonel olanı temsil eder. Bu sebeple kitabı okuduğumuzda işlenen konunun, tanıklık ettiğimiz bu zaman içerisinde hala sıcaklığını koruduğunu hissederiz. Tabi ki kavramlar ve onların karşılık geldiği biçimlerde, iktidar ile ötekinin ilişki biçimlerinde de değişiklikler oluyor ve olacaktır. Sınırlar değişiyor ve dönüşüyor, barbarları beklerken barbarları severken ya da barbarlarla beklerkene de dönüşebiliyor. ‘‘Barbarları beklerken’’ kitabında hayali bir imparatorluğun sınır boylarında gelişen bir takım olaylar anlatılmaktadır. Sınır boyuna kurulan bir karakol, zamanla yanında yükselen yapılarla bir kasabaya dönüşmüş. İmparatorluğun insanları burada kendi hallerinde yaşamlarını sürdürmektedir. Başlarında ise yargıç vardır. Yargıç burada önemli bir tercih çünkü: kitap yargıcın bakış açısıyla anlatılmaktadır. Yargıcın hukuku temsil ettiğini düşünürsek, yaşanan olaylar sonucu yargıç şahsında bir hukuk ve adalet çatışmasına da şahit olacağız aslında. Kasaba halkı refah, mutlu; yargıç ise uçkuruna düşkün ve keyfi yerinde yaşamlarını devam ettirirken imparatorluğun 3. Şubesinden (istihbarat bölümü) Albay Joll’ ün kasabaya gelmesiyle bir dizi işkencenin, talanın, tecavüzün, yağmanın, savaş çığırtkanlığının, ayak sesleri duyulmaya başlanacaktır. Albay joll, üstündeki kıdemli üniformasıyla, hareketlerindeki sertlik ve keskinlikle, konuşmasındaki buyurgan ses tonuyla, gözlerini kapatan yuvarlak ve simsiyah gözlüğüyle imparoturluğun sert yüzü olarak bu küçük sınır boyunda arz-ı endam ediyor. Geliş sebebi, sınır boylarında barbarların hareketlendiği, büyük çapta yağma hareketlerinin olduğu, devletin valisine ateş açıldığı ve nihayetinde barbarların silahlandığına dair bir takım duyumlardı. Yargıç ise bu durumu şöyle açıklıyor: Bana kalırsa huzursuzluk filan yoktu. Gözlemlerime göre her kuşakta bir kez olsun bu barbar isterisi depreşiyordu. Sınır boyunda yaşayıp da, kara bir barbar elin yorgan altından bacağına yapışacağı kaygısını duymayan kadın; barbarların evini basıp, zil zuma sarhoş varı yoğu kırıp dökerek, perdeleri yakarak, kızlarının ırzına geçeceği korkusuyla aklı başından gitmeyen adam yoktu. Bu türden sanılar çok rahat bir ortamın ürünüydü bence. Bir barbar ordusu göstersinler, inanırım o zaman.(syf 15) İmparatorluğun güvenlik birimleri sınır boylarında devriyeler yapmakta. Karanlık adamlarını, sorgu uzmanlarını bölgeye göndermektedir. Yargıç, keyifli durağan yıllarının sonunun geldiğinin farkındadır. Oysa kimsenin barbarları gördüğü, bildiği yok. Barbar dedikleri insanlar; aslında uçsuz bucaksız toprakları, imparatorluk tarafından sınırlara ayrılan ve sınır dışına itilen o bölgenin kendi yerel halkıdır ve bunlar çoğunlukla ırmak boylarında göçebe halinde yaşayan balıkçılıkla, avcılıkla ve toplayıcılıkla geçinen insanlardır. Hatta kasabadaki insanlarla alışveriş yaparlar yün, post, keçe, deriden öteberi karşılığında pamuklu eşya, çay, seker, fasulye, un alırlardı. Albay ilk olarak hırsızlıkla suçlanan iki kişiyi sorgulamak ister. Coetze, kitap boyunca sorgu sahnelerini bizi göstermez, o bölümlerde ne olduğunu bizim imgesel dünyamıza bırakmış olabilir. Belki de albay yargıç şahsında hepimize şunu söylüyordur. ‘‘Can sıkıcı gelir size. Uygulanacak bir dizi yöntemimiz var.’’ Ama ben bunun da ötesinde ötekileştirilmiş, madunlaştırılmış insanın suskunluğuna şahit ettiğimizi de düşünmek istiyorum. Kitap boyunca bu suskunluğu yani barbar insanın duyulmayan sesini ya da sessizliğini hep göreceğiz. Barbarların kendini anlattığını görmeyiz hatta kitabın ilerleyen bölümlerinde barbar kız ile yargıç arasında yaşananlarda, fiziki yakınlaşmaya rağmen barbar kızın duyulmadığını yargıcın ifadelerinden anlarız. Bu suskunluğun, ötekileştirilenin kendi tercih ettiği suskunluktan ziyade sesini duyulabileceği bir altyapının olmayışıyla ve bizim gerçekten o sesi duymak isteyip istemeyişimizle bir alakası olduğunu varsayabiliriz. ‘‘madun konuşabilir mi?’’ kitabında Gayatri Spivak’ ın sorduğu soruyu burada bir kez daha soralım; ‘‘Şimdi şu soruyla yüzleşmek zorundayız: Toplumsallaşmış sermayeden çıkan uluslararası iş bölümünün öbür tarafında, daha evvelki bir ekonomik metni tamamlayan emperyalist hukukun ve eğitimin epistemik şiddet döngüsünün içinde ve dışında, madun konuşabilir mi?’’ Albayın işkenceyle duymak istediğini söylettiği hepimizin malumca bir gerçeği ki ve bu tiyatrolaştırılmış sorgu sırasında suçlulardan birinin öldürülmesiyle sonuçlanıyor. Neden öldürüldüğünü de tahmin etmek zor değil; ‘‘mahkum kaçmaya ya da saldırmaya çalışırken öldürüldü.’’ Sorgu sırasında yaralı çocuktan barbarların savaş için toplandığına dair bilgi aldığını söyleyerek teftiş için hazırlıklara başlar. Yaşanacak olan tüm hukuksuzluklar için hukuka uygun bir rapor hazırlayıp yargıca verir. Yargıç, işkence odasında neler döndüğünü bilmiyormuş gibi tahmin etmeye çalışır. Sorgu sonrasında işkence edilmiş tutuklularla karşılaşır. Tutuklulardan birinin vücudunda çakı ile yapılmış işkencenin izlerini gördüğünde albayın raporunda yazdıklarının yanlış olduğu gerçeğiyle yüz yüze gelir. Artık kendisi için hukuk-adalet çatışması başlamıştır. Hukukçu kimliğiyle hem barbar ve suçlu olduğu söylenen insanlara hem de imparotorun temsilcilerine yaklaşımında bu çatışmayı yaşadığını kitap boyunca kendi içsel konuşmalardan anlayabiliriz. ‘‘Düşünüyorum da, şu iki gariban tutukluyu Albaya teslim etseydim, ‘Albayım, bu işin uzmanı sizsiniz, alın bakalım işinize yarar mı bunlar, ’ deseydim ya da birkaç günlüğüne ava çıksaydım. Irmağın yukarısına uzanır, geri döndüğümde raporu okumadan ya da şöyle bir göz atarak mührümü basar, «soruşturma» nın ne anlama geldiğini araştırmaz, uyuyan yılanın kuyruğuna basmamış olurdum.’’ (syf 15) Gördükleri karşısında seçimini adaletten yana yapınca da imparatorluğun bütün hukuksuz ve barbarca tavrını iliklerine kadar hissedecektir. Adil olan ile yasal olan aynı şey midir? Hukuk-Adalet ve politika üçgeninde gelişen bu çatışma insanlık tarihi kadar eski bir çatışmadır. Bu çatışmaya antik tragedyalarda bile şahit olmaktayız ki bunlardan en önemlilerinden biri Antigone tragedyasıdır. Antigone kralın emrine karşı çıkarak kardeşini gömer. Burada yasaya karşı çıkış vardır. Sokrates’ in yargılanmasında da aynı çatışma vardır. Hukuki olarak idama mahkum edilen Sokrates kararın adil olmadığının farkındadır ama şehri terk etme şansı varken kaçmaz. Burada da yasaya adil olmasa bile bağlılık vardır. Özellikle faşist, diktatör, totaliter rejimlerde bu çatışma en bariz şekilde gözler önüne serilir. Bu devletler kendi emperyal arzularının önünde engel gördükleri hukuktan ve hukuk adamlarından hazzetmezler. Bu sebeple anormal koşullar anormal tedbirler gerektirir mantığıyla kaos ortamından beslenmek iktidar sınıfının hukuk devletinden önlem devletine dönüşmesini gerektirir. Yukarıda bahsettiğimiz apartheid rejiminin yaptığı gibi OHAL’ ler fermanlar, buyruklar ve yaratılan iç, dış düşmanlarla bu ortam sağlanır. Artık hangi eylemin cezalandırılacağı hatta ne şekilde cezalandırılacağı parti ideolojisine, iktidarın ali menfaatlerine, kaos ortamın gerekliliklerine göre belirlenecektir. ‘‘Sudaki balıklar gibi, gökyüzündeki kuşlar gibi, çocuklar gibi yaşamamızı olanaksız kılan nedir? Suç İmparatorlukta mı? İmparatorluk, zamanı kendi tarihine uydurdu. Mevsimlerin değişimine uygun doğal akışını sürdürecek yerde tırmanışlar ve düşüşler, başlangıçlar ve bitişler, yıkımlar belirledi varlığını. İmparatorluk tarih içinde yaşamaya ve tarihe karşı koymaya yazgılı.’’ (syf 199) Yargıcın bu çatışmasına ileride yaşanacak olaylar nezdinde tekrar değinip romanın çözümlenmesine 2. Bölümde devam edeceğim şimdilik hoşça kalın.